I hissə burada: http://veteran.gov.az/news/1521-%C5%9Eu%C5%9Fa-Seymur%20%C6%8Fliyev    ...Çox keçmir ki, 10 maşından ibarət avtomobil karvanı təbiətin şah əsərlərindən biri olan Cıdır düzündə  cəmləşir. Mən daxili həyəcanımı zahiri soyuqqanlığımın arxasında gizlətməyə çalışaraq Cıdır düzünə - onun sehirli torpağına qədəm qoyuram. Və bu ilk addım uzaq uşaqlıq xatirələrimin dərinliyində gizlənən səhifələri möcüzəvi şəkildə yenidən işıqlandırır.  Cıdır düzü ilə görüşdə yadıma ilk düşən atam və ilk müəllimim Tərlan müəllimə - onlarla bu məkana etdiyim səfərlər olur.   Kəklikotu qoxulu torpaq, 30 il “yol gələn” doğma səs, qəlbimin üfüqlərində qərarlaşan işıqlı təbəssüm...   Cıdır düzü yaddaşımda hər zaman kəklikotu qoxulu torpaq kimi qalmışdı. Uşaq vaxtı atam və bacılarımla birlikdə Cıdır düzünə tez-tez gələr, buradan Topxana meşəsinə, Daşaltı çayına maraqla baxar, qayaların əzəmətini, ətrafımızdakı yaşıllığın nəhayətsizliyini heyrətlə seyr edərdik. Tez-tez gəlməyimimizə baxmayaraq, hər növbəti səfər bizdə eyni həyəcan və sevinci oyadır, bizi eyni dərəcədə məmnun edirdi. Atam uçurumun kənarına həddindən artıq yaxınlaşdığımız zaman bizə səslənər, yıxıla biləcəyimizdən ehtiyat edərək geri çəkilməyimizi istərdi.  Cıdır düzünə orta məktəbdən də də tez-tez səfər edərdik. Oxuduğum 1 nömrəli internat məktəbinin ibtidai sinif müəlliməsi-bütün uşaqların sevimlisi Tərlan müəllimənin rəhbərliyi altında bəzi əlamətdar günlərdə Cıdır düzünə gələr, burada süfrə açaraq evdən gətirdiyimiz yeməkləri bir-birimizlə paylaşar, onları dünyanən ən ləziz yeməkləri kimi iştahla yeyərdik. Açıq təbiət qoynuna kollektiv şəkildə edilən bu səfərlər bizi hədsiz sevindirər, belə günlərin yolunu həsrətlə gözləyərdik. Uşaqlar arasında bu günlər üçün özünəməxsus ad da fikirləşmiş, belə günləri “yeyib-içmək günləri” adlandırmışdıq. Bir-birimizə etiraf etməsək də,  hamımız qəlbimizin dərinliyində bilirdik ki, “yeyib-içmək günləri” ilə bağlı bizi sevindirən sadəcə təbiətə edilən birgə səfər, onun özü ilə birgə gətirdiyi sevinc deyildi. Bu sevincin içində həm də başqa bir sevinc - həmin günün dərs yükündən azad olmağın məmnunluğu, rahatlığı da gizlənirdi. Odur ki, Tərlan müəllimə sabah Cıdır düzünə gedəcəyimizi elan edəndə ikimizdə “ikiqat sevinc” baş qaldırır, bu barədə həmin gün dərsə gəlməyən yoldaşlarımıza telefonla böyük müjdə xəbər verirmiş kimi həyəcanla xəbər verərdik. Biz Cıdır düzündə süfrə salaraq evdən gətirdiyiiz yeməkləri yediyimiz zaman Tərlan müəllimə bizi ana nəvazişinin əks olunduğu işıqlı təbəssümlə seyr edir, nadinclik etməyək, xəsarət almayaq deyə bir an belə olsun bizi nəzarətsiz qoymurdu.  Ona görə də Cıdır düzünə ayaq basanda yadıma düşən ilk şey 30 il içimdə yol gələn atamın doğma səsi və Tərlan müəllmənin işıqlı təbəssümü oldu. Heç zaman ölməyən, hər zaman içimdə öz saflığını və cazibəsini qoruyub saxlayan ata səsi və müəllim təbəssümü...   Cadar-cadar olmuş torpaq, küskün qayalar, bağışlanmaq arzusu...   Cıdır düzünün müqəddəs torpağında dolaşarkən diqqətimi ilk cəlb edən şey ayağım altındakı torpağın cadar-cadar olması oldu. Hər zaman yamyaşıl ot örtüyünə bürünən, qayaları belə canlı təsir bağışlayan Cıdır düzünün bu görünüşü içimdə qəribə, anlaşılmaz hislər doğurdu. Bu torpağın susuzluqdan əziyət çəkən insan dodaqları kimi param-parça olmasına nə səbəb olmuşdu? Olmaya bu çatlar Şuşaya atılan “İsgəndər-M” raketlərinin, bir-birindən qorxunc mərmilərin topağın bağrında yaratdığı çat idi? Yoxsa bu çat doğma Şuşa insanının yolunu illərlə gözləməkdən, onların həsrətini çəkməkdən yaranmışdı? Bilmirəm. Amma həmin gün Cıdır düzünün sadəcə torpağı deyil, məğrurluğundan heç nə itirməyən qayaları da sanki küskün kimi görünmüşdü mənə. Dar məqamda umduğu yerdən kömək görməyən insan kimi incik idilər sanki...  ...Və bu yerdə içimdən günahkarlara məxsus bağışlanmaq arzusu baş qaldırdı. Cıdır düzünün hər qarış torpağı, daşı, qayası, otu, gülü, çiçəyi qarşısında diz çökmək, bu torpağın üzərində ilan kimi sürünmək, 28 il gecikdiyimizə, 28 il onu düşmənlər içində tək qoyduğumuza görə üzr istəmək arzusu keçdi içimdən...  Cıdır düzü, onun daşı-torpağı bu arzumu hiss etdimi? Deyə bilmirəm. Amma inanıram ki, bu gün olmasa da, bir gün Cıdır düzü də bizi anlayacaq, gecikdiyimizə görə bağışlayacaq bizi... Bəlkə o zaman Cıdır düzünün cadar-cadar olmuş torpağı da bütövləşəcək, qayaları da bizə sevgi və məhəbbətlə boylanacaq...   Yolunu unutduğum evimizin axtarışında...   Cıdır düzündən sonra avtomobil karvanı bizi Molla Pənah Vaqifin məqbərəsinə gətirir. Heydər Əliyev Fondu tərəfindən yüksək səviyyədə təmir edilən məqbərə öz füsunkar görünüşü ilə göz oxşayır. Məqbərənin səmanın köksünə sancılan hündür divarları sanki böyük şairin söz səltənətinin ucalığından, nəhayətsizliindən xəbər verir. Molla Pənah Vaqifin məqbərəsinin yüzlərlər qızılgüllərlə bəzədilən həyəti də qızıl çəmənliyə bənzəyir. İnsan burada sadəcə qızılgüllərin deyil, həm də böyük Vaqifin ölümsüz şeirlərinin ətrini, rayihəsini hiss edir.  Daha sonra biz Şuşa şəhərinin mərkəzi meydanına yol düşürük. Burada bizi Yuxarı Gövhər ağa məscidi ilə görüş gözləyir. Lakin mən daha çox tapmalı olduğum ata evimiz haqqında düşünürəm. Evimizin Yuxarı Gövhər ağa məscidinə yaxın olduğunu bilsəm də, doğma evimizə aparan yol uşaq yaddaşımdan silindiyi üçün onu qısa vaxtda tapa bilib-bilməyəcəyim haqqından həyəcan və narahatlıqla düşünürəm. Odur ki, Yuxarı Gövhər ağa məscidi ilə ilk görüşdən dərhal sonra bizi gətirən avtobus sürücüsünə yaxınlaşıb burada nə qədər ləngiyəcəyimizi soruşuram. Sürücü bütün avtomobillərin yanacaq dolduracağını və bu səbəbdən də yalnız yarım saatdan sonra hərəkətə başlayacağımızı bildirir. Bu, o demək idi ki, evimizi tapmaq, onunla görüşmək üçün cəmi yarım saat vaxtım var və hər biri qızıldan qiymətli olan bu dəqiqələri maksimum şəkildə səmərəli qiymətləndirməliyəm. Bu səbəbdən də dərhal yolun o tayında dayanan polis zabitinə yaxınlaşıram. Inanmım böyük olmasa da, düşünürəm ki, bəlkə də məhəlləmizdəki insanları nişan verməklə evimizin yerini öyrənə, bununla bağlı bir ipucu əldə edə bilərəm. Əminəm ki, məhəlləmizə aparan yola düşsəm, o zaman nəinki küçəmizi, evimizin də yerini dəqiq müəyyən edə bilərəm. Məhz bu ümid məni polis zabitinə yaxınlaşdırır və mən elə ilk cümlədən sözün həqiqi mənasında şok oluram.   Sizi də, evinizi də, qonşularınızı da tanıyıram: Dəqiq koordinat və qəti xəbərdarlıq!   Polis zabiti ilə söhbətdən məlum olur ki, o, nəinki bizim evimizin yerləşdiyi məkanı, həm də mərhum atamı, qonşularımızı, onların hər birinin evini tanıyır, onların adını əzbər bilir. Bu xoş və demək olar ki, möcüzəvi tanışlıq məni hədsiz sevindirir və həyəcanlandırır. Polis zabiti Yuxarı Gövhər ağa məscidindən təxminən 200 metr qabaqdakı binanı nişan verərək deyir:  “O binanın tinindən sağa dön, orta yolu tutub irəlilə. Bu yol düz sizin küçəyə, sizin evə aparır. Amma bilmədiyin, tanımadığın heç bir əşyaya əl vurma”.  Zabitə köməyinə görə təşəkkür edib yola düzəlirəm. Hər ehtimala qarşı əlaqə nömrəsini də  telefonumda qeyd edir, çətinə düşəcəyim təqdirdə narahat edəcəyimi bildirirəm. Zabit köməyə hazır olduğunu bildirərək məni təbəssümlə yol salır.  Cəmi bir neçə dəqiqədən sonra mənə nişan verilən binanı keçib sağa dönürəm. Qarşıma üç yol ayrıcı çıxır. Orta yolu tutub eniş boyu irəliləyirəm. Dizə qədər ot-ələf basmış torpaq yolla irəlilədikcə zamanın uşaqlıq xatirələrimin üzərinə çökdürdüyü qaranlıq yenidən aydınlaşmağa başlayır. Sanki hansısa gizli keçid vasitəsi ilə paralel dünyaya – 28 il əvvələ, öz uşaqlıq dünyama keçid edirəm. Yadıma məhəlləmizdəki uşaqlarla bu yolla aşağı-yuxarı qaçdığımız, müxtəlif oyunlar oynadığımız vaxtlar düşür. Sanki həmin uşaqların şən sədalarını, qayğısız gülüşlərini, ayaq səslərini eşidirəm.  ...Yaddaşım dar yolun bir neçə dəqiqədən sonra məni küçəmizin yerləşdiyi genişliyə çıxaracağını söyləyir. Və nəhayət mən həmin genişliyə çıxıram. Amma... Gözlərimə inana bilmirəm. Qarşımda heç bir ev yoxdur. Vaxtiylə bir-birinə bitişik iki-üç mərtəbəli mülklərin yerləşdiyi küçə başdan-başa yabanı bitki və ağaclarla örtülüb. Yalnız ayrı-ayrı yerlərdə ağac və kolların arasında qaralan bəzi divarlar nə vaxtsa burada evlərin olduğundan, qaynar həyatın varlığından xəbər verir.  Evimizin yerini müəyən etmək üçün öncə küçəmizdəki məscidi tapmağa çalışıram. Evimiz həmin məscidlə üzbəüz yerləşdiyi üçün düşünürəm ki, məscidi tapmaq evimizin dəqiq yerini müəyyən etməkdə mənə kömək edə bilər. Tezliklə həsrət dolu baxışlarım sağ tərəfdəki məscidin erməni vəhşiliyindən nəsibini alan, yalnız quru divarları qalan xarabalığına dikilir. Mənə elə gəlir ki, erməni faşistlərinin qapı-pəncərəsindən tutmuş damına, döşəməsinə qədər söküb taladığı, viran qoyduğu məscid yaşadığı dəhşətləri, gördüyü vəhşilikləri quru divarları qalmış ürəkdağlayan görünüşü ilə car çəkməyə, bütün insanlığın diqqətinə çatdırmağa çalışır. Sanki quru divarları qalmış məscidin hər bir daşı hayrıraraq insan cildli iblislərin hücumuna məruz qaldığını, onların nifrət və kininə hədəf olduğunu  söyləyir, öz yaralı, param-parça vücudundan geridə qalan hissələri ilə hələ də sağ qaldığını, təslim olmadığını anlatmağa cəhd edir. Və eynən əzaları qoparılan insan kimi başsız- ayaqsız, qolsuz-qanaqdsız buraxılan, şeytani bir şəkildə təhqir edilən məsciddə baxdıqca anlayırsan ki, erməni xisləti ilə insan anlayışı arasında qismən də olsa ümumi nə isə tapmaq mümkün deyil. Eyni zamanda, əmin olursan ki, ermənilərlə müqayisədə antik dövrün insanları – mağara adamları belə kifayət qədər mədəni və humanist olublar. Ən azından ermənilərdən fərqli olaraq, onlar üçün müqəddəs, toxunulmaz nələrsə olub və onlar bu “nələrsə”yə ehtiram göstərməklə yeni dəyərlər, anlayışlar əldə ediblər.   ...Bir neçə dəqiqədən sonra məscidə dikilən ağrılı nəzərlərimi evimizi tapmaq ümidi ilə əks tərəfə yönəldirəm. Qarşımda yenə də sıx ağaclıq və kolluqlardan ibarət “yaşıl səhra” dayanır.  Mən nə qədər çalışsam da məhəlləmizin artıq mövcud olmadığı fikri ilə razılaşa bilmirəm və birdən mənə elə gəlir ki, bura bizim küçə deyil. Evimizlə, uşaqlı xatirələrimlə görüşmək istəyi mənə yolu davam etdirərək eniş boyu irəliləməyə səsləyir və mən bu səsin çağırışını qəbul edirəm...    Polad Həşimovla qəfil qarşılaşma, yaxud ölümsüz sevgi!    Aşağıya doğru uzanan yolu tutub irəliləyirəm. Bir qədər gedəndən sonra ensiz yol məni əvvəlkindən daha böyük genişliyə çıxarır. Bu kəs sağ tərəfimdə viran edilən uçulub-dağılmış məscid, sol tərəfimdən isə erməni faşisminin kor qoyduğu bulaq var. Lakin əvvəlki küçədən fərqli olaraq, burada işğaldan sonra Azərbaycan dövlətinin apardığı ilkin abadlıq işləri daha çox diqqəti cəlb edir. Yol kənarında bir neçə iri zibil qutusu qoyulub ki, bu da səsiszliyə qərq olan küçədə həyatın mövcudluğundan xəbər verir. Divar və səkilərdə Şuşanı azad edən qəhrəman döyüşçülərimizin qələbə əhval-ruhiyəli söz və cümlələri, sevinc nidaları, mesaj və çağırışları yer alır. Və birdən gözlərim yol kənarında ucaldılan lövhəyə - bu lövhə üzərində yazılan yazıya dikilir. Əllə yazılan, sadəcə bir və ya bir neçə döyüşçünün deyil, ümumilikdə xalqın arzusunu ifadə edən sözlər dünyanın ən sehirli kəlməsi kimi məni ovsunlayır: “Bu küçəyə Polad Həşimovun adı verilsin!”  Bu sözlərlə elə anda, elə psixoloji vəziyyətdə qarşılaşıram ki, özümü sanki Polad Həşimovla üzləşmişəm kimi çaşqın və qürurlu hiss edirəm. 2020-ci ilin 14 iyul tarixində Tovuz rayonu istiqamətində gedən döyüşlərdə şəhid olan Polad Həşimovun – onun ölümsüz xatirəsinin, ona olan sevgi və ehtiramın bir il sonra Şuşada anidən qarşıma çıxması qəlbimi sözün həqiqi mənasında təlatümə gətirir. Polad Həşimovla bağlı bir cümləlik istək mənə 44 günlük Vətən müharibəsində ordumuzun psixoloji əhval—ruhiyyəsi, mübarizə ruhu, döyüş əzmi haqqında cild-cild kitablardan daha çox söz deyir. Bu fakt sübut edir ki, 2020-ci ilin soyuq noyabr günlərində  Şuşa uğrunda ölüm-dirim savaşına qalxan hərbçilərimiz, həm də bütün şəhidlərimiz kimi Polad Həşimovun intiqamını almaq üçün mübarizə aparıb, ürəklərində Polad Həşimova sonsuz sevgi və ehtiram daşıyıblar. Şuşa erməni işğalından azad ediləndən dərhal sonra yol kənarındakı lövhəyə Polad Həşimovla bağlı məlum xahiş-müraciətin həkk edilməsi də, xalqın öz qəhrəmanına, şəhid generalına olan sonsuz məhəbbətindən, onu Şuşada, Şuşa ucalığında görmək arzusundan xəbər verir.  Mən çiynimdəki fotoaparatı işə salıb bu lövhədəki sözləri kameranın yaddaşına həkk edirəm. Düşünürəm ki, Bakıya qaydandan dərhal sonra döyüşçülərin bu arzusunu ictimaiyyiləşdirərək əlaqədar qurumların diqqətinə çatdıracam, Polad Həşimovun isminin Şuşada- Azərbaycanıln mədəniyyət paytaxtında da əbədiləşdirilməsinə səy göstərəcəm.  Şuşada Polad Həşimovla bu qəfil qarşılaşma bir həqiqəti də yadıma salır: Xalq sevgisi ölümsüzdür. Bu sevgi onu qazanan şəxsi hər yerdə izləyir, ona əsl ölümsüzlük və əbədiyyət qazandırır. Xalqın sevgisini, millətin məhəbbətini qazanan şəxs bu sevginin qanadları altında bütün zirvələri, yüksəklikləri fəth edir, öz adını tarixin yaddaşına qızıl hərflərlə həkk etdirir. Polad Həşimov nümunəsi buna ən böyük nümunədir.  Vaxtın azlığını nəzərə alıb Polad Həşimovla – onun isminin həkk edidiyi lövhə ilə vidalaşıb axtarışıma davam edirəm. Və inanmaq istəyirəm ki, bu gün mən son 28 ildə doğma evimiz, uşaqlıq xatirələrim, şüurumun yada salıb işığına yetişə bilmədiyi keçmişimlə bağlı narahat edən bütün suallara cavab tapa biləcəyəm...   Ardı var.  Seymur ƏLİYEV  P.S.Səfərdə iştirakıma şərait yaratdığı üçün Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinə və şəxsən Prezident Administrasiyasının məsul əməkdaşı, QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Agentliyinin Müşahidə Şurasının sədr müavini Vüsal Quliyevə dərin təşəkkürümü bildirirəm.        

Zəngin və mənalı həyat yolu keçən ulu öndər Heydər Əliyev Azərbaycan xalqı qarşısında misilsiz xidmətlər göstərib. Heydər Əliyev hakimiyyətdə olduğu dövrdə daim tərəqqisi üçün çalışdığı, zəngin mədəniyyəti, böyük tarixi keçmişi ilə həmişə qürur duyduğu və gələcək nəsillərin taleyi üçün düşündüyü doğma yurdu Azərbaycanı zamanın ağır sınaqlarından çıxarıb. Dahi şəxsiyyət böyük siyasi və dövlət xadimi, xalqın şəksiz lideri olaraq hələ sağlığında ikən Ulu Öndərə çevrilib. Buna görə də Heydər Əliyev fenomeni həmişə diqqəti cəlb edib. Dünya azərbaycanlılarının Ümummilli Liderinin heyranlıq doğuracaq dərəcədə coşqun siyasi fəaliyyəti istər ölkə, istərsə də dünya mətbuatında geniş işıqlandırılıb. Bu sözləri ulu öndər Heydər Əliyevin xatirəsinə ehtiramını bildirmək üçün dekabrın 12-də Fəxri xiyabana gələn Azərbaycan Respublikası Müharibə, Əmək və Silahlı Qüvvələr Veteranları Təşkilatının sədr müavini, polkovnik Cəlil Xəlilov AZƏRTAC-a müsahibəsində deyib. “Dünya tarixi sübut edib ki, şəxsiyyətlərin siyasi iradəsi və müdrikliyi mənsub olduğu xalqın, onun yaratdığı dövlətin həyatında müstəsna rola malikdir. Bu şəxsiyyətlər arasında müasir müstəqil Azərbaycan dövlətinin banisi ulu öndər Heydər Əliyevin özünəməxsus yeri var. Ulu Öndər Azərbaycan və dünya tarixinin yaddaşında qalacaq. Azərbaycan Ordusunun, iqtisadiyyatının güclənməsində və ölkəmizin dünyada tanınmasında Heydər Əliyevin müstəsna xidmətləri olub. Azərbaycan xalqı milli dövlətçiliyin dağılmaq təhlükəsi qarşısında qaldığı, ən ağır günlərini yaşadığı bir zamanda - 1993-cü ilin iyununda mövcud hakimiyyətin dəyişilməsini təkidlə tələb edib və həmin vaxtdan taleyini öz xilaskarına etibar edib. Xalqının təkidli dəvətini qəbul edən Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıdışı günü müstəqil Azərbaycanın tarixinə Milli Qurtuluş Günü kimi həkk olunub”, - deyə Cəlil Xəlilov vurğulayıb.

Şəhid ailəsi üçün verilən Azərbaycan Respublikası Prezidentinin təqaüdünün məbləği artırılıb.   AZXEBER.COM xəbər verir ki, bununla bağlı Prezident İlham Əliyev müvafiq fərman imzalayıb. Fərmana əsasən, "Şəhid adının əbədiləşdirilməsi və şəhid ailələrinə edilən güzəştlər haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə müəyyən edilmiş hər şəhid ailəsinə hər şəhidə görə ayda 500 manat məbləğində "Şəhid ailəsi üçün Azərbaycan Respublikası Prezidentinin təqaüdü” veriləcək.   İndiyədək bu təqaüdün məbləği 300 manat olub.   Eyni zamanda, hər şəhidə görə onun ailəsinə Azərbaycan Respublikasının Vətən Müharibəsi Qəhrəmanı və Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı adı verilmiş şəxslərə, 20 Yanvar şəhidinin ailəsi üçün və bu Fərmanın 1-ci bəndi ilə müəyyən edilən Azərbaycan Respublikası Prezidentinin təqaüdlərindən yalnız biri, ən yüksəyi verilir.   Bu Fərman 2021-ci il yanvarın 1-dən qüvvəyə minir.

Azərbaycanın erməni işğalından azad olunmuş torpaqlarına ictimaiyyət nümayəndələrinin, jurnalistlərin səfərləri davam edir. Erməni vandallarının törətdikləri əməllərin ölkə ictimaiyyətinə, eləcə də dünyaya bəyan edilməsi baxımından bu səfərlər mühüm əhəmiyyət daşıyır. Dünya həqiqətləri görməli, işğalçını tanımalı və ona öz layiq olduğu qiyməti verməlidir. Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin təşkilatçılığı ilə 16 avqust 2021-ci il tarixində Ağdama 70-dən artıq QHT nümayəndəsinin səfəri də bu məqsədə xidmət edirdi. Respublika Təhsil Şurasını sədr Samir Mehdizadə və təşkilatın katibi olaraq mən təmsil edirdim. Səfərdə iştirak etməyim işğalçıların əməllərini əyani şəkildə görməyimə və bu yazını qələmə almağıma rəvac verdi. Elə bilirəm ki, bu yazı ilə Ağdamın mövcud durumu haqqında oxucularımda məlumatların genişlənməsinə öz töhfəmi bəxş edə biləcəyəm. Həyatımın ən gözəl səfəri kimi xatirəmə yazılan bu səfərdə iştirakıma şərait yaradan hər kəsə dərin minnətdarlığımı bildirirəm.    Bu torpaqların hər qarışı bizim var-dövlətimizdirBərdədən Ağdama yol alırıq. Şəhərin mərkəzindən keçərkən 44 günlük Vətən müharibəsi zamanı ermənilərin raket zərbəsi ilə atəşə tutması nəticəsində şəhid olmuş dinc sakinlərin ruhunu dərin hüznlə yad edirik, onlara Allahdan rəhmət diləyirik. Bərdə 44 günlük Vətən müharibəsinin ağrı-acılarını ruhunda, cismində hiss etmiş, yaşamış qəhrəman şəhərlərimizdən biridir. Bu şəhər istər Birinci Qarabağ Müharibəsində, istərsə də, 44 günlük Vətən Müharibəsində sinəsini düşmənə sipər edib, qaçqın, köçkün bacı-qardaşlarımıza böyük mərhəmət hissi ilə qucaq açıb. Artıq keçmişdə qalan “təmas xəttini” keçib Ağdam ərazisinə daxil oluruq. Yol boyu hər addımda rastlaşdığımız texnikaları, toz-torpağa, dözülməz istiyə baxmayaraq həvəslə çalışan yolçəkənləri gördükcə, Azərbaycan hökumətinin tezliklə Qarabağda abadlıq işlərini başa çatdıracağına, burada firavan həyatın bərqərar olacağına inam yaranır. Bura əsl tikinti meydanıdır. Biz öz evimizi yenidən tikirik və ona qovuşacağmız günü səbirsizlikə gözləyirik. Fəhlələr üzlərində təbəssüm sürətlə ötüb keçən avtobusun sərnişinlərinə əl edirlər. Onların simasında həm də öz işlərindən dərin məmnunluq hissi duyulur. Yol boyu şəhid məzarları diqqətimi cəlb edir. Ağdam Birinci Qarabağ müharibəsində ən çox şəhid verən rayondur. Bu torpaqda addım atmaqdan belə çəkinir insan. Düşünürsən ki, bəlkə bir şəhid məzarını tapdalayarsan, bir şəhid ruhunu narahat edərsən.  Ağdamın düzən tərəfindəyik.   Göz işlədikcə boş torpaq sahələri uzanıb gedir.Saralmış otlar, toz-torpaq, meyvə ağacları - bunlar bizim var-dövlətimizdir. Bu sahələrdə nə qədər kənd təsərrüfatı məhsulları əkib-becərmək olar. Boz görünən bu torpaqlar taxıldır, çörəkdir, kartofdur, soğandır, bir sözlə bol bərəkətdir, yüzlərlə iş yeridir, insanların çörək ağacıdır, onların nəfəsidir, insanları həyata bağlayan tellərdir. Ermənilər də bu torpaqlarda taxıl əkiblərmiş. Ölkələrinin taxıla olan ehtiyacının bir qismini məhz Azərbaycanın münbit torpaqları hesabına ödəyiblər.  Amma hələlik bu torpaqlar ölüm saçır. Erməni vandalları bu torpaqlarda 100 minə yaxın mina basdırıb. Azərbaycan hökuməti basdırılmış minaların xəritəsini əldə edib, amma bəllidir ki, torpaqların gizli ölümdən təmizlənməsi hələ çox zaman alacaq. Qarabağ universiteti də Ağdamda, bu maarifçi şəhərin “elm” və “təhsil” övladı kimi doğulacaq.Tarixinin bütün dövrlərində Ağdamda təhsiln, mədəniyyətin, incəsənətin inkişafı diqqət mərkəzində saxlanılıb. Ecazkar Ağdam torpağı Azərbaycan və dünya mədəniyyətinə, elminə görkəmli şəxsiyyətlər, tarixi simalar bəxş edib.  Bu görkəmli şəxsiyyətlər Azərbaycanı dünyada ləyaqətlə təmsil edib və bu gün də etməkdədirlər. Ağdamın təhsil mühitindən pərvazlanaraq elmdə söz sahibinə çevrilən alimlər, Ağdamın mədəniyyət, incəsənət mühitindən su içib dünyada Azərbaycanın şaqraq səsi kimi eşidilən sənətkarlar bu şəhərin elm, sənət mühitinin zənginliyindən soraq verir. Fikrimcə, Qarabağ universiteti də Ağdamda bu maarifçi şəhərin “elm” və “təhsil” övladı kimi doğulacaq. Doğulacaq ki, zəngin ənənələr, möhkəm təməllər üzərində yeni dövrün elm məbədgahı yaratsın... Ağdamın xarabalıqları da gözəldir.Ağdamın ruhu onun tarixində, mədəniyyətində, tarixə bəxş etdiyi görkəmli simaların əməllərində yaşayır. Bu ruhu öldürmək, onu tarixin toz-torpağı altında dəfn etmək mümkün deyil. Ağdamı gəzdikcə buna bir daha əmin olurdum. Erməni vandalları tərəfindən dağıdılmış binaların, məzarların arasından keçərkən, Azərbaycanfilm kinostudiyasının istehsalı olan “Nəsimi” filmindən bir kadr yadıma düşür. Dövlət bəyin kəsilmiş başı onun heyranı olan Şəmsin qarşısına atılır. Şəms Dövlət bəyin kəsilmiş başını görüb deyir: - Dövlət bəyin ölüsü də gözəldir. Dövlət bəy fiziki cəhətdən öldürülsə də, o, onu sevənlər üçün əbədiyaşarlıq zirvəsinə ucalmışdı. Ağdam da mənim nəzərlərimdə, xarabalıqları da gözəl olan, fiziki cəhətdən dağıdılsa da, ruhu ilə əbədiyaşarlıq qazanan bir şəhər kimi canlanırdı. Bəli, məhz canlanırdı. Uçulub dağılmış imarətlər, saraylar, türbələr, məscidlər sanki bir anın içində əvvəlki görkəmini alır, qapılarını ona bağlı olan insanların – ağdamlıların üzünə açır. Yenə köhnə günlər geri qayıdır: uzaqdan muğam səsi eşidilir, atların kişnərtisi, qığılcım saçan nal nəsləri qulaqlarımda cingildəyir. Ağdamlılar öz evlərinə qayıdırlar. Və mən xəyaldan ayılıram. Hiss etdiklərimin xəyal deyil, həqiqət olduğunu görürəm. Bu günləri bizə nəsib edənlərə içim bir minnətdarlıq duyğusu ilə dolur.   Məzarları dağıtmaq hansı millətin “mədəniyyətində” var?Ağdamda hər yeri dağıdıblar. Məsçidə, məktəbə, mədəniyyət evinə, uşaq bağçasına, dram teatrına belə güzəşt edilməyib. Bunu gözləmək də mümkün deyil. Mədəniyyətə, tarixə ehtiram etmək üçün gərək özünün də mədəniyyətin ola. Bunu erməni vandallarından gözləməkmi olar? Bu toplum öz övladına mədəni dəyərlər deyil, vandalizm aşılayır. Başqa millətlərin mənəvi dəyərlərinə ehtiram onların leksikonunda və tərbiyə konsepsiyasında yoxdur. Xocalıdan, Ağdabandan, Başlıbeldən və s.dən danışmadan Ağdamda gördüklərimizdən elə bu qənaətə gəlmək mümkündür. Görəsən işğal etdikləri ərazilərdə məzarları qazıb sümükləri oğurlamaq, təhqir etmək dünyada başqa hansı millətin “mədəniyyətində” var?  İmarətin simasından kədər oxumamaq mümkün deyil...Ağdamda ilk ziyarət etdiyimiz məkan Qarabağ xanı Pənahəli xanın imarəti oldu. Pənahəli xan bu imarətdən yay sarayı kimi iştifadə edərmiş. XVIII əsrə aid olan bu tarixi-memarlıq abidəsi xan nəslinin birinci mülklərindən hesab olunur. Şərq memarlıq üslubuna xas xüsusiyyətləri özündə ehtiva edən saray kompleksinin inşası Pənahəli xanın Qarabağda xanlıq quruculuğuna başladığı ilk illərə təsadüf edir. Zaman keçdikcə, Ağdamda bir-birindən yaraşıqlı, müxtəlif memarlıq üslublarında binalar inşa edilsə də, Pənahəli xanın sarayı öz gözəlliyini, fərqliliyini, ilkinliyini qoruyub saxlayıb. Sarayın gələcək nəsillərə ən mühüm ərməğanı isə, onun Azərbaycan xalqına, onun tarixi, milli, mənəvi dəyərlərinə bağlılığı olub. Saray milli ruhla yaradılıb. Xan sarayının hər qarışında bu ruhu duymaq, ona toxunmaq mümkündür. Erməni vandalları Ağdamı işğal altında saxladıqları 27 il ərzində xan sarayının ruhunu məhv edə bilməyiblər. 27 il ərzində öz həqiqi sahiblərindən ayrı düşən imarətin simasından kədər oxumamaq mümkün deyil... Bu kədər sarayın həyətində Xan qızı Xurşudbanu Natavanın erməni vandalları tərəfindən dağıdılmış məzarı ilə də müşayiət olunur. Məzar açılıb, mərhumun sümükləri çıxarılaraq oğurlanıb. Xan sarayının həyətindəki vandalizm dünyanın, insan tərəfindən törədilmiş ən faciəvi tablosunu xatırladır. Dağıdılmış məzar, qurumuş ağaclar, susuz, sahibsiz ağlayan torpaq, raket zərbəsindən uçulmuş hasar, deşilmiş gümbəz... və bütün bunları törədən insan mənəviyyatsızlığı bu tablonun qarışıq rəngləri fonunda insanın insana qarşı nifrətinin zirvəsini göstərir. Bu tabloda erməni mənəviyyatsızlığının iç üzü bir daha açılır.      Ağdam Cümə məscidindəCümə məscidindəyik. Kərbəlayi Səfixan Qarabaği adlı memar tərəfindən 1868-1870-ci illərdə tikilən, Şərq memarlıq üslubuna xas xüsusiyyətləri özündə birləşdirən tarixi Cümə məscidində. Biz bu məscidi televiziya ekranlarından çox görmüşük. 1992-ci ilin 26 fevralında Xocalıda erməni vəhşiliyindən salamat qurtaranların ilk sığınacaq yeri, şəhid olanların isə son mənzilə yola salınma məkanı idi Cümə məscidi. O zamanın tutqun videolentləri Cümə məscidini ağlayan ibadətgah kimi yaddaşıma köçürüb. Burada sanki göz yaşları 27 ildir ki, donub, səslər, nəfəslər dayanıb. Yol yoldaşlarımız məsciddə namaz qılırlar. Bu, onların çoxdankı arzuları imiş. Arzusuna qovuşanları görəndə çox sevinirəm. Məscid öz həqiqi sahiblərinin nəfəsi ilə yavaş-yavaş isinməkdədir.   Erməni vandalları bu tarixi abidəni uçurmayıblar. Ona görə yox ki, bizim dini-mənəvi dəyərlərimizə hörmət edirlər. Yox. Qarabağda uçulub dağıdılmış məscidlərin sayı o qədərdir ki... Cümə məscidi ona görə dağıdılmayıb ki, işğalçı hərbçilər ondan müşahidə məntəqəsi kimi istifadə ediblər. Buna görə də məscidin yalnız divarları salamat saxlanıb. Məscidin minarələri daxildən tamamilə sökülüb, tavan bir neçə yerdən, hücrə və yardımçı otaqlar tamamən uçurdulub. Məscidin daxili tərtibatı tamamilə məhv edilib, divarlara məscid inşa edilən zaman həkk edilmiş yazılar pozulub. Bu yazılar işğalçıların gözünə ox kimi sancılırmış. Əvəzində məscidin xarici və daxili divarlarına erməni və rus dillərində Azərbaycan xalqına qarşı alçaldıcı, təhqiredici ifadələr yazıblar. Bu ifadələrlə əslində öz simasızlıqlarını daşa, divara həkk ediblər. Ermənilər məsciddən uzun illər tövlə kimi yararlanıblar. Onlar tarixi abidələrin qorunması haqqında bütün qayda-qanunları, dəyərləri ayaqlar altına atıb tapdalayıblar. Bu, insanın daxilindən daşlara püskürən nifrətinin ifadəsidir. Bu, təhsilsizliyin, tərbiyəsizliyin, mənəvi aşınmanın təzahürüdür.  Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev Ağdam işğaldan azad olunduqdan sonra bu şəhərə səfəri zamanı Ağdam Cümə məscidini ziyarət edib. Möhtərəm Prezident Məkkədən gətirdiyi “Qurani-Kərim”i Ağdam Cümə Məscidinə bağışlayıb. Bu gün bu müqəddəs kitab bu məscidin ən qiymətli varidatıdır. Məscidin tarixi simasını bərpa edəcəyi, insanlara azan səsi bəxş edəcəyi gün uzaqda deyil.  Ağdam Dövlət Dram Teatrının “sevinc göz yaşları”Ağdamın bütün binaları kimi, Dövlət Dram Teatrı da 27 ildir kədərli sükut içindədir. Bir zamanlar bölgənin mədəni həyatına rəng qatan Dram Teatrı fəaliyyəti dövrünün ən ağır günlərini yaşayıb. Erməni vandalları Ağdamı işğal etdikdən sonra bu mədəniyyət məbədini yerlə yeksan ediblər. Bina dağıdılsa da, onun qarşı hissəsindəki sütunlar salamat qalıb. Bu sütunlara yaxınlaşıb, onlara toxunuram. Mənə elə gəlir ki, sütunlar əsirlikdən azad olduqları üçün “sevinc göz yaşları” axıdırlar.   Teatr 1902-ci ildə görkəmli dramaturq Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin yaxından köməkliyi ilə yaradılıb. Elə ona görə də bu gün onun adını daşıyır. O teatrın fəaliyyətə başlaması üçün gərgin iş aparılıb. Nəhayət, 1904-cü ildə M.F.Axundovun "Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran" və Ə.Haqverdiyevin "Dağılan tifaq" pyesləri ilə qapılarını teatrsevərlərin üzünə açıb. Ağdam Dram Teatrının binası füsunkar görkəmi ilə görənləri heyran edib. Bu teatrda neçə-neçə aktyor nəsli formalaşıb. Teatrın repertuarı Azərbaycan və dünya klassiklərinin əsərləri ilə hər zaman zəngin olub. Ağdam Dövlət Dram Teatrı Ağdamın işğalından sonra qaçqın həyatı yaşayıb. Nə qədər çətin olsa da, fəaliyyətini davam etdirib. Bu gün ağdamlılar bu mədəniyyət məbədgahının da bərpa olunacağını, Ağdamın teatrlı günlərini səbirsizliklə gözləyirlər. Tarixin daha bir əmanətiQiyaslı kəndinə doğru gedirik. Burada XVIII əsr abidəsi olan Qiyaslı məscidini ziyarət edəcək,  erməni vandaliziminin daha bir üzü ilə tanış olacağıq. Uzaqdan Qiyaslı məscidinin xarabalıqları görünür. Yaxınlaşdıqca məhv edilmiş bir tarixi abidənin qalıqları üzərinə “həkk olunmuş” erməni cinayətinin izləri aydınca görünür. Elə cinayətlər var ki, onları ancaq ermənilər törədə bilərlər. Qiyaslı məscidində də erməni vandalları öz cinayətkarlıqlarının yeni bir izini açıblar. Bu cinayətin xüsusiyyətləri odur ki, onlar dağıtmaqla kifayətlənmirlər, təhqir edirlər, alçaldırlar. Damarlarında daşıdıqları qan onları bu cinayətləri törətməyə sövq edir. Ermənilər Qiyaslı məscidindən uzun illər tövlə kimi istifadə ediblər. Bu əməllər bəşəriyyət üçün utancvericidir. İnsanlıq adına ləkədir.  Sahbulağın Şah qalasıQiyaslı kəndindən çıxıb Ağdamın ruhu yaşayan daha bir tarixi məkana - Şahbulaq qalasına doğru yol gedirik. Şahbulaq qalası Ağdam şəhərinin 5-6 kilometrliyində yerləşir. Qala uzaqdan diqqəti cəlb edir. O, dünyanın müxtəlif ölkələrində gördüyüm ən möhtəşəm qalalara bənzəyir. Günəş rəngindədir, onun kimi işıq saçır. Onu seyr etmək, ona toxunmaq dünyanın ən qiymətli əşyasına toxunmaq hissi yaradır. Qalanın yanında yaşıllıqların arasından sırhaşırla axan Şahbulaq çayının adından götürülüb qalanın adı. Qala ilə çayın vəhdətində yaranan füsunkar gözəllik ağdamlıların və bura gələn qonaqların hər zaman zövqünü oxşayıb. Bu qala öz görkəmi və əhəmiyyəti etibarilə Ağdamın simvollarından birinə çevrilib. Tarixi mənbələrdə yazılır ki, Şahbulaq qalası Pənahəli xanın göstərişi ilə 20 noyabr 1751-ci il — 7 noyabr 1752-ci il tarixləri arasında əhəngdən və dağ daşlarından istifadə olunaraq inşa edilib.  Ağdam 1993-cü ildə ermənilər tərəfindən işğal edildikdən sonra Şahbulaq qalasında mənfur düşmən  öz ənənəvi saxtalaşdırma işlərinə başlayıb. Qalanın daxilindəki məscid (Şahbulaq məscidi), hamam və bulaq dağıdılıb. Saxtakarlıqlarını torpağın altında axtaran ermənilərin Şahbulaqla bağlı niyyətləri elə əzəli Azərbaycan torpaqlarında da əbədi dəfn olunub.    Ocağımız sönməyəcək... Ağdama səfərimiz nikbin notlarla tamamlandı. Ölkə başçısı cənab İlham Əliyevin sərəncamı ilə Ağdama təyin olunmuş xüsusi nümayəndə Emin Hüseynov şəhərin baş planını təqdim edərkən, düşünürdüm ki, 100 min əhali üçün nəzərdə tutulmuş gələcək Ağdam şəhəri inkişaf etməkdə olan ölkəmizin tərəqqisini şərtləndirən modelə çevriləcək. Ağdam, eləcə də, Qarabağda həyata keçiriləcək quruculuq işləri Azərbaycanın mədəni və iqtisadi qüdrətinin göstəricisi olacaq. Ağdamın baş planı ilə tanışlıq, bu plana uyğun olaraq işlərin sürətlə həyata keçirilməsi Ağdamın biz düşündüyümüzdən daha erkən dirçələcəyinə inam yaradır.  Ağdamdan ayrılırıq. Avtobusun pəncərəsindən şəhər 1 nömrəli tam orta məktəbin dağılmış binası görünür. Hələlik bu bina bizə ancaq xarabalığı xatırladır. Amma tezliklə burada yaraşıqlı məktəb binası ucalacaq. Məktəb öz əvvəlki şöhrətinə qayıdacaq. Yaradıcı, qurucu Azərbaycan xalqı Ağdamda elə bir məşəl alovlandıracaq ki, işığı bütün aləmə yayılacaq. Dostların gözünə nur bəxş edəcək, düşmənlərin gözünə köz kimi toxunacaq...Böyükağa MİKAYILLI,Respublika Təhsil Şurasının katibi.Bakı – Ağdam - Bakı